DE INHEEMSE STINKZWAMMEN
Paddenstoelen en zwammen groeien niet, ze strekken zich. Het vruchtlichaam ontwikkelt zich binnen een met de zwamvlok of het mycelium in verbinding staande "knop" of primordium. In het primordium zijn, met uitzondering van de voortplantingsorganen en de sporen, alle voor de vorming van de paddenstoel noodzakelijke cellen compact samengeperst aanwezig. Bij het zich verder bovengronds ontwikkelen van het vruchtlichaam wordt vocht uit de lucht en/of de bodem via de steelbasis in de paddenstoel opgenomen, waardoor de cellen zich strekken en de verschijning van de paddenstoel of zwam zich voor onze ogen voltrekt. De bij het zich strekken van het vruchtlichaam ontwikkelende hydraulische krachten maken het voor een straatchampignon (Agaricus bitorquis) mogelijk om met een kluit asfalt op zijn kop door een fietspad heen omhoog te komen en stellen een cluster van bruine bundelridderzwammen (Lyophyllum decastes) of reuzenzwammen (Meripilus giganteus) in staat om met stoeptegels op hun hoeden door het trottoir heen te breken.
De grote stinkzwam
De tot de buikzwammen behorende grote stinkzwam dankt zijn wetenschappelijke naam
Phallus impudicus (= schaamteloze penis) aan zijn uiterlijke verschijningsvorm. De op een
erecte fallus lijkende paddenstoel ontwikkelt zich volledig binnen een zogenaamd duivels-
of heksenei (zie de doorgesneden hekseneieren van de grote en kleine stinkzwam). Tijdens
het naar buiten komen van het vruchtlichaam wordt in een de zwam omgevende slijmlaag
opgeslagen vocht via de steelvoet opgenomen, waarna de cellen zich volzuigen met water
en strekken. Hierbij wordt de leerachtige "schaal van het duivelsei met een "eiertand" of discus
doorbroken (zie foto links). Het zich strekken van een 10 tot 25 centimeter lang vruchtlichaam
voltrekt zich met een snelheid van 2 tot 5 centimeter per uur. De fallus draagt een olijfgroene, naar
aas of rottend vlees stinkende laag (gleba) op zijn kop, waarin de sporenmassa is opgenomen.
Grote stinkzwam met opengaand heksenei
(Phallus impudicus)
Duivels- en hekseneieren
Aas- en mestvliegen komen op de geur af, eten van de stinkende massa en verspreiden zo
over afstand de rijpe sporen, die elders vanuit op de bosbodem achtergelaten vliegenpoepjes
kunnen kiemen en een nieuwe zwamvlok kunnen vormen, die weer duivelseieren kan produceren
en zo is de cirkel rond. In Rusland werden de gedroogde en gemalen duivelseieren vroeger aan
het veevoer toegevoegd om het vee tot paren aan te zetten. Als je op je erf hekseneieren aantrof, dan
had een kwaadwillige buurman een heks of duivel verzocht om ze daar achter te laten om je met de
kwalijke dampen van het geslachtsorgaan van de duivel ziek te maken. Vrouwelijke heksen, die als
paria's niet met "gewone" mannen konden verkeren, zouden kinderen van de duivel baren door in het
ochtendgloren met de duivelsfallus te paren om het zaad van de duivel in zich op te nemen en zo voor gemeenschappelijke nakomelingen zorgden. Ook werden de hekseneieren bij huwelijksceremoniën
en paringsrituelen gebruikt, waarbij het lichaam met de stinkende sporenmassa werd ingesmeerd.
Kaalgevreten grote stinkzwam
met doorgesneden heksenei
(Phallus impudicus)
over afstand de rijpe sporen, die elders vanuit op de bosbodem achtergelaten vliegenpoepjes
kunnen kiemen en een nieuwe zwamvlok kunnen vormen, die weer duivelseieren kan produceren
en zo is de cirkel rond. In Rusland werden de gedroogde en gemalen duivelseieren vroeger aan
het veevoer toegevoegd om het vee tot paren aan te zetten. Als je op je erf hekseneieren aantrof, dan
had een kwaadwillige buurman een heks of duivel verzocht om ze daar achter te laten om je met de
kwalijke dampen van het geslachtsorgaan van de duivel ziek te maken. Vrouwelijke heksen, die als
paria's niet met "gewone" mannen konden verkeren, zouden kinderen van de duivel baren door in het
ochtendgloren met de duivelsfallus te paren om het zaad van de duivel in zich op te nemen en zo voor gemeenschappelijke nakomelingen zorgden. Ook werden de hekseneieren bij huwelijksceremoniën
en paringsrituelen gebruikt, waarbij het lichaam met de stinkende sporenmassa werd ingesmeerd.
Kaalgevreten grote stinkzwam
met doorgesneden heksenei
(Phallus impudicus)
De duinstinkzwam
De 10 tot 15 centimeter hoge duinstinkzwam (Phallus hadrani) komt bij helm op droog,
humusarm, kalkhoudend duinzand in de buitenste zeeduinen voor. Hij komt uit een roze
tot roodviolet aanlopend duivelsei tevoorschijn en heeft een donker olijfgroen, aangenaam
zoetig ruikende slijmmassa op zijn kop.
Duinstinkzwam
(Phallus hadriani)
Mycofilatelie
Af en toe wordt de uit Noord-Amerika afkomstige, op kalkarme, humusrijke bodem in tuinen,
parken en bossen groeiende gesluierde dame (Phallus duplicata = Dictyophora duplicatus)
in Nederland waargenomen. De fallus met de kanten kraag wordt regelmatig op postzegels
afgebeeld (zie de foto rechts : tweede rij van boven, tweede postzegel van links). In China worden
hekseneieren van gesluierde dames gekweekt en als afrodisiacum verkocht en gegeten. Op de
afbeelding met de postzegels is uiterst links boven nog een andere, in Afrika voorkomende, eveneens
uit een duivelei ontsnappende stinkzwam met een bizar uiterlijk te zien : Kalchbrennera corallocephala.
Mycofilatelie
Af en toe wordt de uit Noord-Amerika afkomstige, op kalkarme, humusrijke bodem in tuinen,
parken en bossen groeiende gesluierde dame (Phallus duplicata = Dictyophora duplicatus)
in Nederland waargenomen. De fallus met de kanten kraag wordt regelmatig op postzegels
afgebeeld (zie de foto rechts : tweede rij van boven, tweede postzegel van links). In China worden
hekseneieren van gesluierde dames gekweekt en als afrodisiacum verkocht en gegeten. Op de
afbeelding met de postzegels is uiterst links boven nog een andere, in Afrika voorkomende, eveneens
uit een duivelei ontsnappende stinkzwam met een bizar uiterlijk te zien : Kalchbrennera corallocephala.
Mycofilatelie
De kleine stinkzwam
De kleine stinkzwam (Mutinus caninus), oftewel het hondenpikkie, groeit op zaagsel, ruwe
humus en op of bij sterk vermolmd loofhout in bossen, lanen en parken. Hij ruikt zwak naar
kattendrek. Naast Mutinus caninus komen hier ten lande ook de roze stinkzwam (Mutinus
ravenelii) en de zeer zeldzame spitse stinkzwam (Mutinus elegans) voor.
Kleine stinkzwam
(Mutinus caninus)
Duivelseieren
Op de foto rechts is te zien, dat het volledige vruchtlichaam van
een kleine stinkzwam in het doorgesneden duivelsei aanwezig is.
Aan de onderkant is het heksenei via een witte myceliumstreng met
de het substraat doorgroeiende zwamvlok verbonden geweest.
Hekseneieren van de kleine stinkzwam
(Mutinus caninus)
Op de foto rechts is te zien, dat het volledige vruchtlichaam van
een kleine stinkzwam in het doorgesneden duivelsei aanwezig is.
Aan de onderkant is het heksenei via een witte myceliumstreng met
de het substraat doorgroeiende zwamvlok verbonden geweest.
Hekseneieren van de kleine stinkzwam
(Mutinus caninus)
De inktvisstinkzwam
De vier- tot zesarmige kalkmijdende inktviszwam (Clathrus archeri) is oorspronkelijk
uit Australië afkomstig. Zijn sporen zijn waarschijnlijk in de vacht van geïmporteerde
schapen naar Europa verscheept, waarna de sporen zich via vliegen over een aantal
Westeuropese landen hebben kunnen verspreiden. Hij komt op voedselrijk of lemig
zand en vaak op of tussen houtsnippers of verbrand hout op zonnige en beschutte
plaatsen in wegbermen en loofbosranden voor.
Inktvisstinkzwam
(Clathrus archeri)
De traliestinkzwam
De al sinds 1735 uit Nederland bekende traliestinkzwam (Clathrus ruber)
wordt soms met uit het Middellandse Zeegebied afkomstige bamboeplanten
of andere exotische gewassen naar Nederland vervoerd, waar hij dan tussen
en aan de voet van de planten kan worden aangetroffen. Tevens wordt hij in
kassen en broeibakken, tuinen, parken en op andere, sterk door de mens
beïnvloede standplaatsen waargenomen.
Traliestinkzwam
(Clathrus ruber)
WETENSWAARDIGHEDEN
Wereldrecords
Van de knolhoningzwam (Armillaria lutea) is een zich in een bos in de staat Michigan (VS)
bevindend samenhangend mycelium bekend, dat meer dan 100.000 kilo weegt, zich over
15 hectare uitstrekt en 1.500 jaar oud is. Recent is gebleken, dat de absolute kampioen en
wereldrecordhouder zijn broer of zus de sombere honingzwam (Armillaria ostoyae) is. In
de Amerikaanse staat Oregon is deze 2.400 jaar oude honingzwam met zijn mycelium
en rhizomorfen, die zich over een oppervlakte van 880 hectare uitstrekken, inmiddels het
grootste levende organisme ter wereld gebleken.
Sombere honingzwam
(Armillaria ostoyae)
Rhizomorfen
Honingzwammen kunnen zich niet alleen via sporen verspreiden, maar ook via speciale, door melanine
omgeven veterachtige bundels van zwamdraden, die rhizomorfen worden genoemd. De zwarte melaninelaag
maakt rhizomorfen ongevoelig voor zuren. Rhizomorfen beschikken over het vermogen om groeihormonen van beschadigde boomwortels over afstand te detecteren, waarna ze tot een meter per jaar in een rechte lijn naar de
wortelpunten toegroeien. Ze dringen het cambium van de wortels binnen en verplaatsen zich vervolgens onder
de bast van de stam van de boom in het cambium en de houtvaten, waarbij ze het levende weefsel doden(cambiumkillers) en de bast of schors loslaat, waarna (afdrukken van) de rhizomorfen zichtbaar worden.
Rhizomorfen
Heksenkringen
De oudst bekende heksenkring is alleen vanuit een vliegtuig of luchtballon waar te nemen
of op een luchtfoto weer te geven, zij bevindt zich in Wales en is een kilometer in doorsnee
en ongeveer 700 jaar oud. Beroemd zijn de 100 meter in diameter en 300 jaar oude, als
olympische ringen onderling vergroeide "fairy rings" van de weidekringzwam, die op de
heuvels rondom Stonehenge voorkomen.
Weidekringzwam
(Marasmius oreades)
De weidekringzwam
De foto laat het aantastingspatroon van het mycelium van de weidekringzwam zien, waarvan het
mycelium de graswortels doodt en afbreekt met blauwzuur. De buitenkant van de cirkel is kaal,
omdat het gras afgestorven is. In de volgende ring groeien de vruchtlichamen, die vanuit "knoppen"
of primordia tevoorschijn zijn gekomen. In de binnenste ring is het gras groener en hoger, omdat
daar een "mestgift" met vorig jaar gestorven en verrotte paddenstoelen heeft plaatsgevonden.
Aantastingspatroon
weidekringzwam
Cirkels in het veld
Heksenkringen ontstaan daar, waar vanuit een centrum, waar de eerste sporen gekiemd zijn,
die het begin van een mycelium hebben gevormd, de zwamdraden jaarlijks ongeveer even ver
als spaken in een wiel naar buiten uitgroeien. Heksenkringen komen zowel in graslanden, als
in bossen voor. De door saprotrofe paddenstoelen gevormde kringen worden alleen onderbroken
als ze obstakels (stenen, bomen) in de bodem tegenkomen. Op de foto uit de Eifel zijn meerdere
heksenkringen van verschillende leeftijd te zien.
Heksenkringen in de Eifel
Pilobolus
Eén tot enkele centimeters lange soorten van het genus Pilobolus zijn te vinden op
mest van koeien, paarden, schapen, reeën, hazen en konijnen. Zij richten een door
een zwart vliesje omgeven sporenpakketje of sporangium, dat zich op de top van een
flesvormig orgaan bevindt, met behulp van een lichtgevoelige lens naar het licht. Met
een onder 7 atmosfeer druk staand straaltje vocht wordt het sporangium met een
snelheid van 150 tot 600 kilometer per uur tot meer dan 2 meter ver weggeschoten.
De aan stengels en bladeren klevende sporenpakketjes komen met het voedsel via
het maagdarmkanaal van het dier in zijn uitwerpselen terecht. Soms dringt vanuit de
mest de larve van een longworm via het flesvormige orgaan in het later weggeschoten
sporangium door, dat vervolgens door het grazende dier wordt opgegeten, waarna de
larve via een omweg de longen kan infecteren en zich tot longworm kan ontwikkelen.
Pilobolus crystallinus
mest van koeien, paarden, schapen, reeën, hazen en konijnen. Zij richten een door
een zwart vliesje omgeven sporenpakketje of sporangium, dat zich op de top van een
flesvormig orgaan bevindt, met behulp van een lichtgevoelige lens naar het licht. Met
een onder 7 atmosfeer druk staand straaltje vocht wordt het sporangium met een
snelheid van 150 tot 600 kilometer per uur tot meer dan 2 meter ver weggeschoten.
De aan stengels en bladeren klevende sporenpakketjes komen met het voedsel via
het maagdarmkanaal van het dier in zijn uitwerpselen terecht. Soms dringt vanuit de
mest de larve van een longworm via het flesvormige orgaan in het later weggeschoten
sporangium door, dat vervolgens door het grazende dier wordt opgegeten, waarna de
larve via een omweg de longen kan infecteren en zich tot longworm kan ontwikkelen.
Pilobolus crystallinus
Kogelwerpers
De nog geen centimeter grote kogelwerper (Sphaerobolus stellatus) schiet met
behulp van een zich bij uitrijping door inwendige drukverandering binnenstebuiten
kerend schoteltje, een kleverig, zwart sporen"balletje" tot 4 meter hoog en tot 5 meter
ver weg, waarna opengebarsten gele "sterretjes" met een wittig centrum resteren.
Kogelwerper
(Sphaerobolus stellatus)
Geotropie
Om van de basidiën weggeschoten sporen een vrije val vanuit
de poriën of tussen de lamellen mogelijk te maken, moeten de
plaatjes of buisjes loodrecht op de aarde gerichtstaan (geotropie).
Zelfs bij een met een tussenpoos herhaalde verandering van positie,
bijvoorbeeld door het omvallen en later ook nog omrollen van een
aangetaste boom(stam), zijn sommige meerjarige houtzwammen
in staat om haaks op het oude of voorafgaande vruchtlichaam
meermaals een nieuw vruchtlichaam met buisjeslagen te vormen.
Geotropie
Echte tonderzwam
(Fomes fomentarius)
Zwamstenen
Onder liggende stammen of zware takken met bodemcontact vormt de op dood hout
groeiende franjeporiezwam (Polyporus tuberaster) soms tot 15 kilo zware, in Italië als
"pietra fungaia" bekend staande ondergrondse knollen of (pseud)sclerotia, waarin vaak
zand, stenen en wortels zijn geïntegreerd. Minder grote "zwamstenen" werden in 1920 al
in Nederland gevonden en komen hier ten lande nog steeds af en toe voor. Zij werden
vroeger verzameld om er, ingebed in vochtige aarde, in de kelder of de tuin gedurende
enkele jaren de jaarlijks op verschijnende eetbare jonge vruchtlichamen van te kunnen
oogsten.
Franjeporiezwam
(Polyporus tuberaster)
Rupsendoders
Van de rupsen-, vliegen- en wespendoders komen twee geslachten van macro- of microfungi, zakjeszwammen
van het geslacht Cordyceps en Fungi imperfecti van het geslacht Paecilomyces voor. Rupsendoders leven van rupsen en poppen van (dag)vlinders, vliegen- en wespendoders van insekten als vliegen en wespen, die ze uitmergelen en doden. Door de rupsendoder Cordyceps sinensis geparasiteerde rupsen en poppen van vlinders worden in China als lekkernij (jertsa gunboe) en geneesmiddel (tong-tsjong-ha-sjo) op markten verkocht. De worstelaars van Sjanghai aten de met vruchtlichamen bezette poppen voordat ze het strijdperk betraden. De
Chinese atletes, die tijdens de nationale Chinese atletiekkampioenschappen in 1993 op de middenlange en
lange afstanden negen wereldrecords verbeterden, claimden hun prestaties te danken te hebben aan de met geïnfecteerde poppen en al genuttigde vruchtlichamen van de alleen in Azië voorkomende Cordyceps sinensis,
een wondermiddel, dat (nog) niet op de dopinglijst voorkomt.
Rupsendoder
(Cordyceps militaris)
HOUTROT
Het zich in het hout via zwamdraden of hyfen, die slechts 1 µm in doorsnee zijn, verspreidende mycelium van parasitaire en/of saprotrofe paddenstoelen of zwammen kan 5 types houtrot bewerkstelligen : simultane witrot, witrot met selectieve delignificatie, witrot met gebruikmaking van organohalogen (PAK's), bruin- of kubiekrot en zacht- of moderrot (Moderfäule). Voor foto's en beschrijvingen van de hierna genoemde soorten paddenstoelen of zwammen, zie mijn door ETI Biodiversity Center beheerde website op www.soortenbank.nl : Paddenstoelen en de tweede druk van het door mij geredigeerde en aangevulde Stadsbomen Vademecum 3C van het IPC Groene Ruimte (www.ipcgroen.nl/nieuws/221/vers-van-de-pers-2e-druk--stadsbomen-vademecum-3c).
Simultane witrot
Het meest voorkomende type witrot is simultane witrot, waarbij
de zwamdraden in alle richtingen uitgroeien en de cellulose of
celstof en lignine of houtstof volledig worden afgebroken.
Simultane witrot in berk
Witrot met selectieve delignificatie
Witrot met selectieve delignifikatie is het type houtrot, waarbij in de beginfase de cellulose onaangetast blijft
en vervolgens de celstof (cellulose) en houtstof (lignine) in de celwand en middenlamel wordt afgebroken of gemodificeerd. Het hout wordt uiteindelijk bros als biscuit, waardoor afhankelijk van de ernst van de houtafbraak
in de aantastingszone het risico van hoge of lage stambreuk ontstaat. Dit type witrot wordt voornamelijk door soorten van het geslacht Ganoderma, als de meerjarige vruchtichamen vormende dikrandtonderzwam (Ganoderma adspersum), platte tonderzwam (G. lipsiense) en waslakzwam (G. pfeiferii) en de eenjarige vruchtlichamen voortbrengende gesteelde lakzwam (G. lucidum) en harslakzwam (G. resinaceum) veroorzaakt.
Een al over lengte van jaren bestaande ernstige aantasting van de stam van de Anne Frankboom door de dikrandtonderzwam was de oorzaak van het door mij voorspelde voortijdige afbreken en omvallen van deze paardenkastanje.
Witrot met selectieve delignificatie
in beuk
en vervolgens de celstof (cellulose) en houtstof (lignine) in de celwand en middenlamel wordt afgebroken of gemodificeerd. Het hout wordt uiteindelijk bros als biscuit, waardoor afhankelijk van de ernst van de houtafbraak
in de aantastingszone het risico van hoge of lage stambreuk ontstaat. Dit type witrot wordt voornamelijk door soorten van het geslacht Ganoderma, als de meerjarige vruchtichamen vormende dikrandtonderzwam (Ganoderma adspersum), platte tonderzwam (G. lipsiense) en waslakzwam (G. pfeiferii) en de eenjarige vruchtlichamen voortbrengende gesteelde lakzwam (G. lucidum) en harslakzwam (G. resinaceum) veroorzaakt.
Een al over lengte van jaren bestaande ernstige aantasting van de stam van de Anne Frankboom door de dikrandtonderzwam was de oorzaak van het door mij voorspelde voortijdige afbreken en omvallen van deze paardenkastanje.
Witrot met selectieve delignificatie
in beuk
Witrot met organohalogen
Witrot met organohalogen of polyaromatische koolwaterstoffen (PAK's) komt
voor bij vertegenwoordigers van het geslacht Bjerkandera en bij zwavelkopjes
en mycena's.
De grijze gaatjeszwam (Bjerkandera adusta) bereikt bij houtafbraak 14 tot 16
maal de toegestane AOX-waarde voor chemisch afval. Op dood hout levende
Zwavelkopjes als de algemeen voorkomende gewone zwavelkop (Psilocybe =
Hypholoma fascicularis) bereiken 6 tot 8 keer de toegestane waarde, Mycena's
als de zeer algemene helmmycena (Mycena galericulata) 2 tot 4 maal.
Het mycelium van de grijze gaatjeszwam wordt regelmatig geparasiteerd door de
witte bultzwam (Trametes gibbosa), die het al in gang gezette houtafbraakproces
vervolgens met enzymen voortzet.
Grijze gaatjeszwam
(Bjerkandera adusta)
Bruin- of kubiekrot
Bij bruin- of kubiekrot wordt uitsluitend cellulose afgebroken, waardoor de lignine resteert. Het
(kern)hout verkleurt bruin en vervalt tot kubusjes van 1 kubieke centimeter, waardoor de aangetaste,
uiteindelijk hol wordende stam of zware kroontakken breukgevoelig worden. Bruinrot wordt door een
beperkt aantal houtzwammen veroorzaakt en komt meer in naald- dan bij loofbomen voor. Bekende
bruinrotters zijn de zwavelzwam (Laetiporus sulphureus), de alleen op berk voorkomende berkenzwam
(Piptoporus betulinus), de roodgerande houtzwam (Fomitopsis pinicola), de eikgebonden doolhofzwam
(Daedalea quercina), enkele kaaszwammen (Oligoporus spp.), de kelderzwammen (Coniophora spp.),
de echte huiszwam (Serpula lacymans) en de dakloze huiszwam (Serpula himantioides).
Bruinrot berkenzwam
Zacht- of moderrot
Bij zacht- of moderrot (Moderfäule) wordt de lignine van de middenlamel niet afgebroken,
waardoor de structuur van het hout uiteindelijk sponzig of brokkelig en zacht wordt.
Zachtrot wordt voornamelijk veroorzaakt door kernzwammen en door enkele
houtzwammen. De meest gevreesde zachtrot veroorzakende kernzwam is de
korsthoutskoolzwam (Kretzschmaria (= Ustulina) deusta), die aan de voet van verschillende loofbomen
voorkomt en waarvan de aantasting met name bij lindes en andere zachte houtsoorten
een sterk verhoogd windworprisico oplevert.
Zacht- of moderrot korsthoutskoolzwam in beuk
Copyright
Voor de foto's en teksten op deze pagina geldt eveneens het aan het
einde van de homepage aangegeven copyrightbeding.
Voor het verkrijgen van toestemming voor het gebruik van foto's
en/of tekst of voor vragen over de informatie bij de afgebeelde soorten
kan onderstaand formulier worden gebruikt.
einde van de homepage aangegeven copyrightbeding.
Voor het verkrijgen van toestemming voor het gebruik van foto's
en/of tekst of voor vragen over de informatie bij de afgebeelde soorten
kan onderstaand formulier worden gebruikt.
